De wet, meer specifiek de Wet op de lijkbezorging, regelt op het moment van schrijven een viertal vormen van lijkbezorging: begraven, cremeren, doneren aan de wetenschap, en in uitzonderlijke gevallen een zeemansgraf. Als het aan minister van Binnenlandse Zaken Kajsa Ollongren ligt, komt daar een vijfde vorm bij: alkalische hydrolyse, ook wel resomeren genoemd.[1] Bij het proces van alkalische hydrolyse wordt het lichaam van een overleden individu opgelost in een verwarmde vloeistof.[2] De vraag is nu wanneer een alternatieve vorm van lijkbezorging in aanmerking komt om opgenomen te worden in de Wet op de lijkbezorging?
Alkalische hydrolyse
Wat houdt alkalische hydrolyse nou precies in? Alhoewel dit proces ook wel wordt aangeduid met de termen aquamation, water cremation, flameless cremation, green cremation en bio-cremation, gaat de vergelijking met cremeren niet op.[3] Met alkalische hydrolyse is er namelijk geen sprake van verbranding, maar komen de organische bestanddelen door middel van de oplossing van het lichaam terecht in een vloeistof. De overledene wordt, in dit twee tot tien uur durende proces, eerst in een stalen drukvat geplaatst. Als het vat is afgesloten worden water en het looghoudende kaliumhydroxide toegevoegd. Het vat wordt vervolgens onder druk gebracht en het water wordt verwarmd. De maximaal te bereiken temperatuur is afhankelijk van het type installatie en de druk, en varieert tussen de 100 en 150 graden Celsius. De organische stoffen van het lichaam worden, onder werking van de warmte, het water en het kaliumhydroxide, opgenomen in de vloeistof. Na voltooiing van het proces zijn er drie restproducten; de botten, eventuele protheses, vullingen en medische hulpmiddelen en de vloeistof die is gebruikt tijdens het hydrolyseren, het zogeheten effluent.
Het beoordelingskader
Momenteel is het proces voor toelating van nieuwe vormen van lijkbezorging nog niet wettelijk vastgelegd. In het geval van alkalische hydrolyse is een advies van de Gezondheidsraad grote aanleiding geweest voor het kabinet om deze vorm van lijkbezorging wettelijk mogelijk te maken. De Gezondheidsraad is aan de hand van een beoordelingskader tot de conclusie gekomen dat alkalische hydrolyse als vorm van lijkbezorging toelaatbaar is. Dit beoordelingskader is gebaseerd op de huidige regelgeving, gebruiken en discussies omtrent nieuwe technieken, met name binnen de uitvaartbranche.
Een drietal nevengeschikte waarden – veiligheid, waardigheid en duurzaamheid – staat centraal binnen het beoordelingskader. Deze drie waarden zijn verder geconcretiseerd in voorwaarden. Bij beoordeling mag de nieuwe techniek niet slechter scoren dan de bestaande vormen van lijkbezorging.
Om te voldoen aan de waarde van veiligheid, dient de nieuwe vorm van lijkbezorging een technische veiligheid te garanderen. Dit houdt in dat installaties technisch deugdelijk moeten zijn. Bovendien moet de lijkbezorging geen verspreiding van risicovolle agentia met zich meebrengen. Een overleden individu kan immers een zware chemotherapie hebben gekregen, drager zijn van gevaarlijke bacteriën en virussen of metalen voorwerpen inwendig dragen zoals kwik of koper. Als tijdens of na de lijkbezorging deze risicovolle agentia vrijkomen in de lucht, bodem of water, dan kan er gevaar ontstaan voor individu en leefomgeving. Het is om die reden belangrijk dat een nieuwe vorm van lijkbezorging risicovolle agentia effectief opruimt.
De waarde van waardigheid is minder eenduidig te optimaliseren. We leven immers in een multiculturele samenleving en cultuur, levensbeschouwing en persoonlijke voorkeuren zijn sterk variabele factoren die bij waardigheid een grote rol spelen. De Gezondheidsraad is zich hier van bewust en achtte het niet op haar weg om hier een nadere ethische beschouwing aan toe te wijden. Zij heeft zich gericht op onderliggende principes bij de bestaande praktijken van, en wet- en regelgeving voor, begraven en cremeren. Ook is er gekeken naar praktijken in andere landen en culturele contexten. Van waardigheid is sprake als de nieuwe vorm van lijkbezorging de afbraak van het lichaam garandeert. Ook moet er geen sprake zijn van ongewilde vermenging van lichamen en de overblijfselen daarvan, mag de afbraak van de overledene niet publiekelijk waarneembaar zijn en dient de integriteit van het lichaam en de overblijfselen daarvan gegarandeerd te zijn. Met betrekking tot de laatste voorwaarde, alhoewel een overledene geen rechtssubject meer is en dus niet langer aanspraak kan maken op individuele rechten, geniet diens lichaam wel degelijk rechtsbescherming. Een overledene heeft nawerkende persoonlijkheidsrechten. Lichamelijke integriteit is daar één van. Het lichaam wordt hiermee na het overlijden beschermd “in naam van het respect voor de menselijke persoon en diens waardigheid”.
Tot slot moet de nieuwe vorm van lijkbezorging een bepaalde mate van duurzaamheid respecteren. De Gezondheidsraad zal de duurzaamheid beoordelen aan de hand van een maatstaf ontleend aan bestaande lijkbezorgingstechnieken en hierbij het uitgangspunt hanteren dat de milieudruk van nieuwe vormen van lijkbezorging per saldo lager moet zijn dan bij cremeren en begraven. Met dit uitgangspunt in het achterhoofd zijn er een drietal voorwaarden opgesteld om de gewenste duurzaamheid van nieuwe technieken te waarborgen. Ten eerste dient er minder beslag op eindige grondstoffen zijn. Ten tweede moeten er minder schadelijke emissies zijn; de uitstoot van schadelijke stoffen moet lager zijn dan de hoogste emissies bij met name cremeren. Ten slotte moet er minder beslag op beschikbare ruimte zijn; nieuwe vormen van lijkbezorging dienen minder ruimte in beslag te nemen dan begraven.
Conclusie
De wet regelt op dit moment niet het proces voor toelating van nieuwe vormen van lijkbezorging. Het kabinet heeft in een reactie op het advies van de Gezondheidsraad op de toelaatbaarheid van nieuwe vormen van lijkbezorging laten weten dat zij dit wel in de wet wil vastleggen om een zorgvuldige besluitvorming over eventuele nieuwe technieken in de toekomst te borgen.[4] Het kabinet wil in de modernisering van de Wet op de lijkbezorging onder andere de eerder uiteengezette waarden en voorwaarden van het beoordelingskader vastleggen. Zij heeft aangegeven dat het beoordelingskader echter op maatschappelijke opvattingen is gebaseerd en dat deze opvattingen gaandeweg kunnen veranderen. Daarom wil het kabinet het beoordelingskader niet al te rigide toepassen. Een andere factor waar rekening mee gehouden zal worden is de maatschappelijke behoefte. Zo zijn er geluiden uit de uitvaartbranche dat zij ook humaan composteren als vorm van lijkbezorging willen. Deze vorm van lijkbezorging is al mogelijk in de staat Washington. De Gezondheidsraad heeft, in hetzelfde advies over alkalische hydrolyse, vastgesteld dat het tot nu toe schort aan wetenschappelijke gegevens en analyses over humaan composteren. Maar wie weet zal dit in de toekomst ook mogelijk zijn en zullen onze tomaten op een bodem van lichaamsresten groeien.
[1] NU.nl, ‘Kabinet gaat naast begraven en cremeren ook oplossen van lichaam toestaan’, (nu.nl, 17 november 2020), https://www.nu.nl/binnenland/6090912/kabinet-gaat-naast-begraven-en-cremeren-ook-oplossen-van-lichaam-toestaan.html
[2] Huib Modderkolk, ‘Duurzame uitvaart: je lichaam laten oplossen in een vat met warme vloeistof’, (volkskrant.nl, 17 november 2020), https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/duurzame-uitvaart-je-lichaam-laten-oplossen-in-een-vat-met-warme-vloeistof~ba7114c5/
[3] Prof. dr. J.G. Nijhuis, prof. mr. N.S.J. Koeman e.a., ‘Toelaatbaarheid nieuwe vormen van lijkbezorging’, (gezondheidsraad.nl, 25 mei 2020), https://www.gezondheidsraad.nl/documenten/adviezen/2020/05/25/toelaatbaarheid-nieuwe-vormen-van-lijkbezorging
[4] Drs. K.H. Ollongren, ‘Kabinetsreactie advies Gezondheidsraad toelaatbaarheid nieuwe vormen van lijkbezorging’, (rijksoverheid.nl, 17 november 2020), https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2020/11/17/alkalische-hydrolyse-nieuwe-vorm-van-lijkbezorging
Geschreven door Yassir Rotbi