Op 9 augustus 1998 werd een vreselijke nachtmerrie werkelijkheid voor de ouders van Nicky Verstappen. De 11-jarige Nicky uit Heibloem verdween tijdens een zomerkamp op de Brunssummerheide. Zijn lichaam werd een dag later in de buurt gevonden. Jarenlang tastten de politie en nabestaanden van Nicky in het duister over wat er die bewuste zomeravond had plaatsgevonden. Totdat er op 8 juni 2020 een verdachte uit het onderzoek naar voren kwam, Jos B.[1]Hierna volgde een lange, spraakmakende rechtszaak die door heel Nederland werd gevolgd. Op vrijdag 20 november 2020 was het zover. Ruim 22 jaar na de verdwijning van Nicky Verstappen deed de rechtbank in Maastricht uitspraak. [2] Dit vonnis in de zaak Nicky Verstappen vormt het voorlopige slotstuk van een jarenlange nachtmerrie waarin Nicky’s ouders hebben geleefd. Voorlopig, want zowel het Openbaar Ministerie (OM) als de verdachte Jos B. zijn in hoger beroep gegaan tegen de uitspraak van de rechter.[3] Dat het OM in hogere beroep is gegaan was volgens velen geen verrassing. Het is namelijk opmerkelijk dat er, anders dan de eis van het OM, geen tbs is opgelegd aan de dader. Maar wat is tbs nou eigenlijk en in welke gevallen dient deze maatregel te worden opgelegd? In dit artikel zal besproken worden hoe het kan dat bij zo’n zwaar delict geen tbs is opgelegd door de rechter en waarom het soms lastig kan zijn voor een rechter om tbs op te leggen.
Tbs
Om een beter inzicht te kunnen krijgen in de overwegingen die een rechter maakt omtrent het al dan niet opleggen van tbs, is het van belang om te begrijpen wat de tbs-maatregel precies inhoudt en waar het voor bedoeld is. Tbs staat voor terbeschikkingstelling, dit betekent dat de dader ter beschikking wordt gesteld aan de staat. Het is het meest intensieve traject voor criminelen en wordt dan ook niet zomaar opgelegd.[4] Het doel van tbs is enerzijds om de samenleving te beschermen en anderzijds om delinquenten voor te bereiden op een terugkeer in de maatschappij doormiddel van behandelingen. De effectiviteit van deze behandelingen blijkt uit de recidivecijfers, ruim 70% van de tbs’ers recidiveert niet na de tbs.[5] Alhoewel bewezen is dat tbs erg effectief is, is de maatregel niet voor een ieder bedoeld. De tbs is namelijk een sterk in het persoonlijke leven ingrijpende maatregel, om deze reden tellen er dan ook strikte voorwaarden voor de oplegging hiervan. Eén van de voorwaarden voor een tbs-oplegging is dat er sprake dient te zijn van een zwaar misdrijf. Dit betekent dat er op het gepleegde misdrijf een straf van tenminste vier jaar cel moet staan. Daarnaast moet de verdachte tijdens het misdrijf onder invloed zijn geweest van een gebrekkige ontwikkeling of een psychische stoornis en een gevaar vormen voor de samenleving vanwege een grote kans op herhaling.[6] Alhoewel deze voorwaarden vrij duidelijk en gemakkelijk toepasbaar lijken, kan het in de praktijk toch lastig zijn om te bepalen of tbs opgelegd kan worden. Wanneer vormt iemand namelijk een gevaar voor de samenleving? Hoe groot moet de kans op herhaling zijn? En hoe wordt bepaald of er sprake is van een stoornis? Deze laatste vraag, namelijk of er sprake is van een stoornis, wordt voornamelijk beantwoord aan de hand van deskundigenrapporten. Er wordt dan een psychische onderzoek verricht om te bepalen of er sprake is van een gebrekkige ontwikkeling of een ziekelijke stoornis. Dit kan echter lastig zijn aangezien verdachten van tijd tot tijd weigeren mee te werken aan een psychisch onderzoek.
Niet meewerken aan psychisch onderzoek
Hoe kan het dat verdachten medewerking aan een psychisch onderzoek kunnen weigeren? Het recht op weigering is terug te voeren op het nemo-teneturbeginsel. Dit beginsel houdt in dat een verdachte niet mee hoeft te werken aan de eigen veroordeling. Aangezien het psychisch onderzoek bijdraagt aan de veroordeling kan een verdachte dus gewoon weigeren op grond van dit beginsel.[7]Dit gebeurt dan ook vrij regelmatig, vaak met als doel om tbs te ontlopen. Dat verdachten soms liever een lange gevangenis opgelegd krijgen dan tbs is begrijpelijk. De tbs-maatregel is namelijk een intensieve maatregel en kan onbeperkt verlengd worden. Een verdachte kan dus, indien de behandeling niet aanslaat, tamelijk snel op een longstay-afdeling terecht komen waar de verdachte vaak levenslang wordt vastgehouden.[8]
Loont weigeren?
Dat een verdachte genoeg motieven heeft om een psychisch onderzoek te weigeren, is duidelijk. De vraag is nu; kan de verdachte een tbs-oplegging daadwerkelijk vermijden op deze manier? Een omstreden vonnis uit een zaak in 2010 lijkt dit bevestigend te beantwoorden. In deze zaak werd de toen nog 7-jarige Hannah ontvoerd door twee mannen die haar vervolgens seksueel hebben misbruikt.Toen de twee daders uiteindelijk werden opgepakt voor het misbruiken van het meisje, was slechts één van hen bereid om mee te werken aan het psychisch onderzoek. De ander weigerde. Wat opmerkelijk is aan deze zaak is dat aan de verdachte die wel meewerkte aan het onderzoek tbs werd opgelegd, maar aan de verdachte die weigerde niet. Alhoewel er vermoedens waren dat ook deze tweede verdachte aan een psychische stoornis leed, kon dit niet bewezen worden nu hij niet meewerkte aan het onderzoek.[9] Het kwam dan ook niet als verassing dat deze zaak voor veel discussie heeft gezorgd rondom het tbs-beleid in Nederland. Is het wenselijk dat een verdachte op deze manier de oplegging van tbs kan frustreren? Velen zijn van mening dat dit onacceptabel is. De ouders van Hannah startten zelfs een petitie waarin gepleit werd voor een herziening van het huidige tbs-beleid. Deze petitie werd massaal ondertekend. Alhoewel deze discussie zich nog enkele jaren voorzette, veranderde er weinig aan het tbs-beleid in Nederland. De rechter bleef terughoudend met het opleggen van tbs in gevallen waar geen stoornis kon worden vastgesteld aan de hand van deskundigenrapporten.
Acht jaar later, in het jaar 2018, laaide de discussie nogmaals op. Aanleiding hiervoor was de dood op Anne Faber. Uit onderzoek bleek dat de 25-jarige studente na haar vermissing meerdere malen was verkracht en vervolgens was gedood. De verdachte was Michael P., een 29-jarige man die al eens eerder werd veroordeeld voor een gewelddadige verkrachting van twee minderjarige meisjes. Hij weigerde in deze eerdere zaak mee te werken aan psychiatrisch onderzoek, hierdoor legde de rechter hem destijds geen tbs op maar een celstraf van 12 jaar. Hij kwam na het uitzitten van tweederde van zijn straf in aanmerking voor de gebruikelijke strafvermindering. Michael P. bracht het laatste deel van zijn straf door in de psychiatrische kliniek Aventurijn, die hij geregeld mocht verlaten.[10] Zo heeft hij na zijn eerste veroordeling een nieuw slachtoffer weten te maken; Anne Faber. De dood van Anne Faber maakte veel woede los. Hoe kon P. zo snel weer vrij rondlopen na een veroordeling voor een dubbele verkrachting, afpersing en wapenbezit? De verontwaardiging in de media en onder burgers was groot en tbs kwam als gevolg hiervan nogmaals onder een vergrootglas te liggen.[11]Hoe kon het dat Michael P. door een weigering van een onderzoek naar zijn psyche de dans ontsprong en geen tbs opgelegd kreeg?
De zaak had een grote impact, zo bleek ook uit cijfers. Sinds de moord op Anne Faber steeg het aantal tbs-opleggingen namelijk fors ten opzichte van de jaren ervoor. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat rechters minder terughoudend werden met het opleggen van tbs. Rechters zijn zich gaan realiseren dat er veel meer mogelijkheden zijn om tbs op te leggen dan zij aanvankelijk dachten.[12]Als een verdachte bijvoorbeeld weigert mee te werken aan een psychisch onderzoek kan hij gedwongen ter observatie naar het Pieter Baan Centrum (hierna: PBC) worden gestuurd. Hier kunnen deskundigen aan de hand van observaties vaak alsnog een stoornis vaststellen. Daarnaast is een rechter voor het vaststellen van een psychische stoornis niet alleen gebonden aan nieuwe rapportages, maar kan hij ook oordelen of er sprake is van een psychische stoornis op grond van oudere rapportages. Een rechter is bevoegd om op grond van verschillende gegevens te bepalen of er sprake is van toerekeningsvatbaarheid en kent dus een grote mate van discretionariteit. In de praktijk wijkt de rechter echter zelden af van de adviezen in de deskundigenrapporten, dit is ook logisch aangezien een rechter er niet voor gestudeerd heeft om te begrijpen hoe psychiatrische stoornissen in elkaar zitten. Forensische psychiatrie is immers ongelofelijk complex en het is dus ook niet wenselijk dat de rechter op de stoel van de gedragsdeskundigen gaat zitten.[13] Aan de andere kant is het soms noodzakelijk dat een rechter een oordeel velt over het al dan niet aanwezig zijn van een psychische stoornis wanneer deskundigenrapporten ontbreken. De samenleving loopt namelijk onnodig gevaar wanneer tbs niet wordt opgelegd in gevallen waar dat wel had gemoeten. Kennis bij rechters en justitie over de mogelijkheden van tbs-oplegging is van cruciaal belang, stellen experts. Deze ontbreekt volgens hen echter nog te vaak. De motivering van rechters met betrekking tot het opleggen van tbs varieert dan ook sterk. De een stelt zich op het punt dat er geen psychische stoornis kan worden vastgesteld omdat een advies van het PBC ontbreekt, terwijl de ander weer aan de hand van ‘iets te oude rapportages’ stelt dat er wel aanleiding is voor het opleggen van tbs.[14] Wel zien we dat er steeds meer besef ontstaan bij rechters dat medische rapporten niet allesbepalend hoeven zijn. De toerekenbaarheid is uiteindelijk geen medisch oordeel, maar vooral een normatieve kwestie. Bij het ontbreken van deskundigenrapporten oordeelt de rechter op basis van informatie die wel tot zijn beschikking staat. Het is de rechter die uiteindelijk binnen de wettelijke kaders bepaald in hoeverre verdachte een gevaar voor de samenleving vormt en of tbs nodig zal zijn.
De zaak Nicky Verstappen
Zoals uit de cijfers bleek, werd er na de moord op Anne Faber vaker tbs opgelegd. Het lijkt er echter op dat de rechtbank in de zaak Nicky Verstappen een andere koers is gaan varen. De rechtbank ging namelijk niet mee in het verzoek van het OM om naast een gevangenisstraf ook tbs met dwangverpleging op te leggen. Ook in deze zaak was er sprake van een weigerende observandus, Jos B. werkte namelijk niet mee aan het psychisch onderzoek. De vraag is nu of er weer sprake is van een verdachte die door weigering tbs ontloopt. Is de rechter weer zo terughoudend geweest met de oplegging van tbs als vòòr de zaak Anne Faber? En is het dus nog steeds mogelijk om tbs te ontlopen door weigering?
Het antwoord is nee. Alhoewel het in eerste instantie wel het geval lijkt, is er in deze zaak iets anders aan de hand. Het klopt dat verdachte Jos B. niet meewerkte aan het psychisch onderzoek waardoor het PBC een minder concreet advies kon uitbrengen. Ondanks dit feit heeft de rechter in deze zaak alsnog gesproken over de aanwezigheid van een psychische stoornis. Volgens de rechtbank leed de verdachte namelijk aan een pedofiele stoornis. Maar zoals al eerder uitgelegd, is de aanwezigheid van een psychische stoornis niet genoeg om tbs op te leggen. De rechter dient namelijk te bepalen of het delict het gevolg was van de psychische stoornis en of dit ook de kans op herhaling vergroot. Alhoewel het aannemelijk is dat het delict een gevolg is van de pedofiele stoornis waar Jos B. aan leed, is er een ander aspect dat het opleggen van tbs moeilijk maakt. Dit is het feit dat de kans op herhaling groot moet zijn. Tbs wordt namelijk alleen opgelegd als er een gevaar is op recidive. In de zaak van Jos B. kan dit echter niet bewezen worden. Alhoewel Jos B. in de jaren 80 al eens in aanraking is gekomen met de politie vanwege het misbruiken van drie jongens, is dit niet genoeg om er vanuit te gaan dat er een kans op recidive is.[15] Het gaat hier namelijk om een geseponeerde zaak die ook nog eens erg lang geleden plaatsvond.
Jos B. Heeft de laatste jaren geen veroordeling gehad. Dit maakt het opleggen van tbs lastig.
Niet iedere veroordeelde pedofiel gaat namelijk weer de fout in. Het doel van tbs is om verdachten te behandelen zodat ze weer in de maatschappij kunnen functioneren. Het feit dat er na Nicky Verstappen geen veroordeling heeft plaatsgevonden, roept dan ook sterk het vermoeden op dat hij al die jaren prima in de maatschappij heeft kunnen functioneren en de kans op herhaling klein is. Het OM stelde echter dat er wel degelijk vergrote kans op herhaling was. Dit baseerde het OM op een soort algemeen recidive-rapport met betrekking tot zedendelinquenten. De rechter is hier echter niet in meegegaan en stelt zich op het standpunt dat algemene statistieken niets zeggen over de individuele aansprakelijkheid en recidivekansen.[16] In de zaak Nicky Verstappen is duidelijk geworden dat de rechter een steeds actievere rol is gaan spelen in het bepalen of tbs opgelegd dient te worden, waarbij steeds meer factoren en gegevens in ogenschouw worden genomen. Wat mij betreft een positieve ontwikkeling. Wat de rechter uiteindelijk in hoger beroep zal beslissen blijft afwachten. Zeker is, dat de discussie omtrent de oplegging van tbs voorlopig nog niet geëindigd is.
[1] NOS, ‘Jos B.: Twintig jaar in het dossier, maar nooit verdacht’, (NOS.nl, 11 december 2018), https://nos.nl/artikel/2263070-jos-b-twintig-jaar-in-het-dossier-maar-nooit-verdacht.html
[2] NOS, ‘Uitspraak in zaak Nicky Verstappen: waar moeten de rechters over beslissen’, (NOS.nl, 19 november 2020), NOS https://nos.nl/artikel/2357271-uitspraak-in-zaak-nicky-verstappen-waar-moeten-de-rechters-over-beslissen.html
[3] NOS, ‘OM in hoger beroep in zaak Nicky Verstappen’, (NOS.nl, 24 november 2020), https://nos.nl/artikel/2357939-om-in-hoger-beroep-in-zaak-nicky-verstappen.html
[4] De Telegraaf, ‘Rechter prutst met tbs-regels’, (telegraaf.nl, 23 januari 2018), https://www.telegraaf.nl/nieuws/1574809/rechter-prutst-met-tbs-regels
[5] TBS Nederland, ‘Het Resultaat-Recidivecijfers’, (tbsnederland.nl, 2020), https://www.tbsnederland.nl/tbs/het-resultaat-recidivecijfers/
[6] NU.nl, ‘Meer daders krijgen tbs opgelegd dan 5 jaar geleden’, (nu.nl, 5 maart 2020), https://www.nu.nl/binnenland/6035079/meer-daders-krijgen-tbs-opgelegd-dan-vijf-jaar-geleden.html
[7] Nisrine Lkoundi, ‘Strafrecht in Nederland: waarom tbs opleggen niet altijd mogelijk is’, (nl.hellolaw.com, 13 oktober 2017), https://nl.hellolaw.com/juridisch-nieuws/waarom-tbs-opleggen-niet-altijd-mogelijk-is
[8] N.A. Haidanus, ‘de raadsman en de TBS’, (2012), https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&ved=2ahUKEwiMuJOHzaXtAhVpMewKHVmsDPIQFjAAegQIBBAC&url=https%3A%2F%2Fugp.rug.nl%2FLPJG%2Farticle%2Fdownload%2F32003%2F29417%2F&usg=AOvVaw3QBbAnh9gpmdHWu-nu547k)
[9] RTV Utrecht, ‘Tien jaar cel voor ontvoering en misbruik Hannah’, (rtvutrecht.nl, 22 maart 2010), https://www.rtvutrecht.nl/nieuws/232992/tien-jaar-cel-voor-ontvoering-en-misbruik-hannah.html
[10] Trouw, ‘Verplicht psychologisch onderzoek voor zedendelinquenten’, (trouw.nl,13 oktober 2017), https://www.trouw.nl/nieuws/verplicht-psychologisch-onderzoek-voor-zedendelinquenten~b684870c/
[11] NU.nl, ‘Meer daders krijgen tbs opgelegd dan 5 jaar geleden’, (nu.nl, 5 maart 2020), https://www.nu.nl/binnenland/6035079/meer-daders-krijgen-tbs-opgelegd-dan-vijf-jaar-geleden.html
[12] Algemeen Dagblad, ‘Meer tbs na moord op Anne Faber’, (AD.nl, 4 januari 2019), https://www.ad.nl/binnenland/meer-tbs-na-moord-op-anne-faber~a5234e2a/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F#:~:text=Uit%20cijfers%20van%20de%20Raad,steeg%20dat%20aantal%20naar%20205
[13] Trouw, ‘Tbs, achter de tralies of beide. Wat is erger?’, (trouw.nl, 30 juli 2020), https://www.trouw.nl/binnenland/tbs-achter-de-tralies-of-beide-wat-is-erger~b9bc3ff2/
[14] De Telegraaf, ‘Rechter weet geen raad met tbs’, (telegraaf.nl, 23 januari 2018), https://www.telegraaf.nl/nieuws/1574797/rechter-weet-geen-raad-met-tbs
[15] NU.nl, ‘Advocaat van Jos B.: ‘Er is te weinig concreet bewijs’’, (NU.nl, 12 oktober 2020),https://www.nu.nl/binnenland/6083312/advocaat-van-jos-b-er-is-te-weinig-concreet-bewijs.html
[16]NOS, ‘Hoe kwam de rechtbank tot het vonnis in de zaak-Nicky Verstappen?’, (NOS.nl, 20 november 2020),
Geschreven door Rasa Barai