In september van dit jaar is er een rapport gepubliceerd door Greenpeace European Unit en Civil Liberties Union for Europe. In het rapport genaamd ‘Locking down critical voices’, concluderen de organisaties dat de overheidsmaatregelen in de Europese Unie, als reactie op de huidige pandemie, een aantal rechten van haar burgers disproportioneel en onnodig hebben beperkt. Deze rechten zijn gerelateerd aan civic space, wat burgers in staat stelt zich te organiseren en te participeren in hun samenlevingen om hun omgeving te beïnvloeden. Civic Space is een essentieel onderdeel van een (participatieve) democratie. De trend; het beperken van burgerlijke rechten en vrijheden, bleek al langer aan de gang te zijn en de maatregelen die zijn genomen gedurende de laatste paar maanden hebben de situatie verergerd. Ook de maatregelen genomen door de Nederlandse overheid dragen bij aan de trend. Wat houdt de trend in en hoe heeft Nederland daaraan bijgedragen?
NEDERLAND
Het rapport bespreekt drie burgerlijke rechten en vrijheden die in het geding zijn: vrijheid van meningsuiting, het recht op betoging, en democratisch toezicht en vrijheid van informatie. Met name de laatste twee zijn in Nederland door de maatregelen in gevaar gebracht.
Ten aanzien van het recht op betoging, gebruikte de overheid onduidelijke formuleringen in haar besluiten. Het was voor de burger niet duidelijk of er wel of geen verbod gold voor demonstraties. In de eerste (model)noodverordening stond een verbod op openbare bijeenkomsten opgenomen, en een ontheffing voor demonstraties. Echter, inconsistentie in het expliciet benoemen van deze ontheffing in latere noodverordeningen zorgde voor onduidelijkheid over wat men kon verstaan onder zo’n ‘openbare bijeenkomst’. Ook onduidelijk was wanneer een demonstratie wél was toegelaten. Het rapport noemde als voorbeeld de spookprotesten van Extinction Rebellion. Deze groep wilde voor hun protest in Castricum schoenen neerzetten die door twee personen in de gaten zouden worden gehouden. Dit protest werd echter verboden omdat er anders mensen op de schoenen af zouden kunnen komen en deze groep omstanders zou voor een toename van het risico op een besmetting hebben gezorgd.
Bovendien heeft de pandemie ertoe geleid dat besluiten sneller en efficiënter genomen moeten worden. Dit kan er echter ook toe leiden dat democratisch toezicht in beperkte mate kan plaatsvinden. Over de gemeentelijke noodbesluiten die zijn genomen door de voorzitters van de veiligheidsregio’s, is de Afdeling advisering van de Raad van State tot het oordeel gekomen dat deze een onvoldoende rechtsgrondslag bevatten voor de maatregelen. Hier heeft de overheid wel op gereageerd door met een wetsvoorstel voor een tijdelijke wet te komen. Dit wetsvoorstel, Tijdelijke wet maatregelen COVID-19, is inmiddels door zowel de Tweede Kamer als de Eerste Kamer aangenomen. Daarnaast waren er zorgen over de vrijheid van informatie toen de ministeries besloten Wob-verzoeken over het handelen van de overheid gerelateerd aan COVID-19 op te schorten. Vanaf 1 juni zijn deze verzoeken echter weer in behandeling genomen.
EUROPESE TREND
Bovengenoemde zorgen zijn ook in de rest van de EU-lidstaten naar voren gekomen en er zijn een aantal verdergaande maatregelen te noemen. Sommige overheden hebben zelfs het besluit genomen om een algemeen verbod op demonstratie op te leggen. De rechtbanken hebben toen geoordeeld dat een absoluut verbod niet mogelijk is. Daarnaast blijven de verboden te lang in stand ondanks een versoepeling van andere maatregelen. Verder verloopt de handhaving van het verbod niet overal soepel. Burgers krijgen te hoge boetes of zelfs een gevangenisstraf opgelegd bij een overtreding.
Om deze trend te keren, noemt het rapport drie partijen waarvoor een rol is weggelegd: de nationale overheden zelf, het Europees Parlement en de Europese Commissie. De overheden van de EU-landen moeten nationale wetgeving controleren aan de hand van constitutionele en internationale normen inzake burgerlijke vrijheden en op basis hiervan moeten de maatregelen die zijn genomen opnieuw worden beoordeeld, aldus het rapport. De EU-instellingen dienen hun bestaande bevoegdheden te gebruiken om bij te dragen aan het herstel van civic space. Het Europees Parlement zou bijvoorbeeld kunnen nagaan op welke manier de politieke partijen en hun nationale aangesloten partijen de EU-waarden strikter zullen naleven. Bij een schending zou meer actie kunnen worden genomen dan momenteel het geval is. Verder zou de Europese Commissie een beoordeling van civic space in de nieuwe jaarlijkse rechtsstaatrapportages kunnen opnemen.
EUROPESE WAARDEN
Hoewel niemand ontkent dat de overheid zo snel en efficiënt mogelijk moet handelen om het verspreiden van het virus tegen te gaan, lijken de genomen maatregelen te vergaand en disproportioneel. Bovendien toont het rapport dat de trend al zichtbaar was voor de pandemie. Nu kunnen de overheden zich echter schuilen achter de grondslag ‘bescherming van de volksgezondheid’. Of de instellingen en de overheden ook de adviezen uit het rapport zullen overnemen, is nog onduidelijk. Wel duidelijk is dat samenwerking op Europees niveau essentieel is om Europese waarden te herstellen en in stand te houden. De situatie waarin men zich momenteel bevindt, toont nogmaals hoe belangrijk het is dat burgers gebruik (kunnen) maken van de rechten en vrijheden waar de democratieën in Europa zo trots op zijn.
Civil Liberties Union for Europe en Greenpeace. (2020). Locking down critical voices.
Geraadpleegd van https://dq4n3btxmr8c9.cloudfront.net/files/Mq7uU3/Civic_Space_Report_2020_Liberties_Greenpeace.pdf
Geschreven door R. Kazouti