Bij het gebruiken van deze titel zal menigeen moeten denken aan het Ottomaanse Rijk aan het einde van haar bestaan. Stukje bij beetje viel het oude rijk in de 19de eeuw ten prooi aan nationalisme binnen het rijk en buurlanden die aasden op gebiedsuitbreiding ten koste van de Ottomanen. Na de ineenstorting van het Ottomaanse rijk is deze term nog vaak gekozen voor verschillende landen in Europa, bijvoorbeeld voor Griekenland tijdens de economische crisis. Natuurlijk is titel voor dit stuk niet toevallig gekozen, dit jaar is het 101 jaar geleden dat de eerste wereldoorlog eindigde en de toenmalige zieke man van Europa ten val kwam. De geschiedenis vanaf dat moment tot nu is voor de meeste personen relatief bekend terrein, maar vandaag zal het gaan over de Europese politieke dynamiek, de lessen uit het verleden die ons wat kunnen leren over waar Europa nu staat en waar het heen zou kunnen, want waar Amerika en China nu vechten om de wereldhegemonie staat Europa momenteel als zieke man aan de zijlijn toe te kijken.
De meeste onder ons zijn redelijk bekend met de geschiedenis van de Europese Unie, toch wil ik ingaan op deze geschiedenis, want de geschiedenis laat zien waar veel van de huidige problemen liggen. Het oorspronkelijke idee uit 1951 voor een economische samenwerking tussen de continentale landen in Europa was een revolutionair idee. Nog voor de economische samenwerking die in 1951 tot stand kwam, sprak Winston Churchill al van een eventueel Verenigd Europa (1). Een idee wat vandaag de dag nog erg ver weg lijkt, maar wat Churchill wel al voorzag: economische samenwerking alleen zou niet genoeg zijn om de positie van Europa op het wereldtoneel te beschermen.
Acht jaar na de start van de economische samenwerking werd deze uitgebreid met een politieke samenwerking: de Europese Gemeenschap (EG) (2). Waar samenwerking over kolen en staal voornamelijk een aangelegenheid was van handel, vroeg dit nieuw geschapen orgaan om keuzes die veel gevoeliger lagen dan enkel handel drijven en dat was te merken, beslissingen moesten unaniem genomen worden door alle zes de regeringsleiders. In de jaren na de oprichting van deze Gemeenschap probeerde Groot-Brittannië vergeefs toe te treden, maar de toenmalige president van Frankrijk (Charles De Gaulle) wilde hier niets van hebben, officieel om economische redenen (3), maar natuurlijk zou de toetreding van Groot-Brittannië ook tot gevolg hebben dat Frankrijk minder te zeggen zou krijgen in de Gemeenschap. Dit illustere voorbeeld uit de jaren ’60 was een vroeg voorbeeld voor hoe de huidige politiek van de Europese Unie er op de dag van vandaag nog steeds uit ziet. Nationale politieke belangen speelde in deze zaak grotere rol dan de belangen die voor Europa als geheel van belang waren, een eerdere toetreding van Groot-Brittannië had mogelijk reden gegeven voor een eerder herstel van de Britse economie, wat uiteindelijk positief had kunnen zijn voor Europa als geheel.
In de decennia die volgde breidde de EG zich toch uit met onder andere Groot-Brittannië totdat in 1992 het verdrag van Maastricht, waar de contouren voor de huidige politieke werking van de Unie tot stand kwamen, in werking trad. De politieke werking is op zichzelf al een fascinerend onderwerp waar boeken over vol zijn geschreven, maar voor dit artikel focus ik enkel op de kernpunten (4). De EU kent een Europese Commissie (uitvoerende macht) die dagelijks leiding geeft, daarnaast kent het een parlement (wetgevende macht) en het Hof van Justitie (rechterlijke macht). Tot zover klinkt het allemaal vrij bekend in de oren, we hebben in Nederland namelijk ook een kabinet, Staten-Generaal en Hoge Raad. Echter, vooral de werking van het Europese parlement en Commissie zijn toch anders ten opzichte van onze nationale politiek, het systeem kent namelijk ook een Raad van Ministers (de ministers van de lidstaten) en Europese Raad (voor regeringsleiders, in ons geval de premier). Deze instituten bestaan uit deelnemers van alle 28 landen en hebben grote invloed, aangezien de politieke lijnen waarbinnen de Commissie kan kleuren door de Europese Raad bepaald worden. Tevens moet de Raad van ministers instemmen met ieder voorstel van de Europese Commissie. Om het uiteindelijk nog moeilijker te maken zijn de stemverhoudingen binnen bijvoorbeeld de Raad van Ministers niet volgens een gewone meerderheid, maar bestaat een ingewikkeld systeem van gekwalificeerde meerderheid (5).
Wat uit de voorgaande alinea op te tekenen valt: de Europese Unie is politiek een stuk complexer dan het systeem wat wij in Nederland kennen. Dit is natuurlijk niet zonder reden, de Europese Unie heeft namelijk niet dezelfde soevereiniteit als een ‘normale’ staat. Wat wel duidelijk is, besluiten nemen binnen de Europese Unie is lastig en vereist bijna een brede meerderheid. Vaak vertaalt dat zich in relatief neutrale statements van de Unie, een mooi voorbeeld kan gevonden worden in de houding ten opzichte van Rusland in de afgelopen jaren, bijvoorbeeld na de vergiftiging van Skripal in Engeland, de nasleep van het neerhalen van MH17. Ja, de verhoudingen zijn bekoeld en er zijn sancties opgelegd in de afgelopen jaren, maar waar de Westelijke landen in de Europese Unie hard wilde optreden tegen Rusland in de afgelopen jaren, wilde de Oost Europese landen vaak een mildere koers varen. Dit simpele voorbeeld toont een duidelijke zwakte van de Europese Unie.
Doordat de lidstaten soevereiniteit houden over bijna alles kan de Unie minder hard reageren dan bijvoorbeeld een land als China, waar één enkele man de lijnen uitzet, of de Verenigde Staten, waar één partij altijd de meerderheid heeft. In bijvoorbeeld de handelsoorlog die beide landen uitvechten is het duidelijk dat Europa slechts een rol speelt aan de zijlijn, dit komt enerzijds door de complexe besluitvorming. Anderzijds vormt de beperkte soevereiniteit een obstakel voor een sterke reactie. De Franse president Macron neemt momenteel een prominente rol in binnen de Europese gemeenschap door een heldere, maar voor velen radicale koers te voeren (6). Verdere integratie van de legers en daarmee meer soevereine bevoegdheid die naar Brussel gaat zijn voor hem bespreekbaar. Sommige landen kunnen sympathie opbrengen voor het idee, maar voor andere (vooral Oost Europese) landen gaat een dergelijke integratie veel te ver (en aangezien besluiten in de Unie op complexe wijze tot stand komen kunnen we de uitkomst eigenlijk al raden). Wat Macron met dit plan als voorbeeld inziet is dat de Europese Unie zoals gezegd radicale stappen moet gaan zetten, wil het een prominente rol houden op het wereldtoneel. Voor nu moet hij het echter stellen met een persoonlijk prominente rol. Bij de afwezigheid van sterke Bondskanselier in Duitsland, kan hij nu veel invloed uitoefenen op het politieke toneel, maar de hele Europese Unie kan hij niet zonder de Duitsers.
Wie dit alles leest kan zich misschien iets meer indenken waarom ik Europa als zieke man van de wereld bestempel op dit moment, maar als alle lidstaten bereid zijn harde keuzes te maken, ofwel voor een verdergaande integratie, ofwel een andere duidelijke oplossing hoeft het niet per se op een Ottomaanse wijze te eindigen. Echter, de tijd van continu politiek modderen met complexe mechanieken en compromissen lijkt zijn langste tijd gehad te hebben.
Geschreven door Samir Oassem.
Bronnen:
1. https://historiek.net/het-europa-van-winston-churchill/60562/
2. https://prodemos.nl/kennis-en-debat/publicaties/informatie-over-politiek/de-europese-unie/de-geschiedenis-van-de-eu/
3. https://www.theguardian.com/world/1967/nov/28/eu.france
4. Meer gedetailleerde informatie kan hier geraadpleegd worden: https://europa.eu/european-union/about-eu/institutions-bodies_en
5. https://www.europa-nu.nl/id/vh75n4vkwzuc/raad_besluit_met_gekwalificeerde
6. https://www.elsevierweekblad.nl/buitenland/achtergrond/2019/03/zo-wil-macron-europa-redden-van-ondergang-675787/