De klimaatcrisis, we kunnen er lastig omheen. Nederland zal daarom harder gaan inzetten op ‘groene’ energie. Windturbines lijken hiervoor zeer geschikt maar vergeet niet dat Nederland ook met een biodiversiteitscrisis kampt. Windturbines laten de klimaat- en biodiversiteitscrisis op gespannen voet staan met elkaar. Wekken windturbines wel écht ‘groene’ energie op wanneer de wieken rood kleuren?
Energiewinning of natuurbescherming
Het Nationale Programma Regionale Energie Strategie ondersteunt regio’s met het vinden van geschikte gebieden voor windmolens.[1] Deze gebieden worden ‘zoekgebieden’ genoemd en zijn niet altijd onomstreden. Zeven regio’s merken bijvoorbeeld het IJsselmeer aan als zoekgebied.[2] Dit, terwijl het IJsselmeergebied sinds 2009 onder zowel de Habitat- als Vogelrichtlijn is aangewezen als Natura 2000-gebied.[3] Het geniet aldus de hoogste Europese status van bescherming. Vandaar dat zes natuurorganisaties gezamenlijk een brandbrief naar het Bestuurlijk Platform IJsselmeergebied stuurde.[4]
“De komende jaren zullen nog 133 extra turbines worden gebouwd rondom natuurgebieden en maar liefst 175 turbines ín kwetsbare Natura 2000-gebieden.”
Momenteel staat 40% van het totaal aantal windmolens in of binnen 200 meter van beschermde natuurgebieden.[5] Neem het Robbenoordbos, onderdeel van het Natuur Netwerk Nederland en gelegen aan het IJsselmeergebied. Met instemming van Staatsbosbeheer bouwde NUON – nu Vattenfall – hier tussen 2018 en 2020 een windpark.[6] De komende jaren zullen nog 133 extra turbines worden gebouwd rondom natuurgebieden en maar liefst 175 turbines ín kwetsbare Natura 2000-gebieden.[7]Nieuwsgierig waarom en wat de consequenties hiervan zijn?
Windpark in natuurgebieden, kan dat zomaar?
De initiatiefnemer moet in een milieueffectrapportage-beoordelingsnotitie uiteenzetten of het project kan leiden tot belangrijke nadelige milieugevolgen.[8] Bij projecten met minstens 20 windturbines is een milieueffectenrapportage (hierna: m.e.r.) verplicht.[9] Bij kleinschaligere activiteiten bestaat er slechts een m.e.r.-beoordelingsplicht: het bevoegd gezag beoordeeld dan of een m.e.r. gewenst is.[10] Een omgevingsvergunning moet echter altijd worden verkregen.[11] Wanneer de aangevraagde vergunning afwijkt van het bestemmingsplan – denk bijvoorbeeld aan het realiseren van een windpark in een beschermd natuurgebied – dan dient een ander bestuursorgaan nog een verklaring van geen bedenkingen af te geven.[12]
Verder verbiedt de Wet natuurbescherming het opzettelijk doden van diersoorten en het verstoren van hen, hun nesten en/of rustplaatsen.[13] Echter, hiervoor kan een ontheffing worden verleend.[14] Relevant daarbij is de 1%-mortaliteitsnorm (hierna: M-norm), opgesteld door het Ornis comité dat ondersteunt met het implementeren van de Vogelrichtlijn.
“Het plan-m.e.r. zal medio 2023 verschijnen en nieuwe algemene omgevingsregels stellen voor windturbines.”
Recente ontwikkelingen
Een belangrijke ontwikkeling ziet op normen voor windmolenparken die decentrale overheden zelf stellen en welke kunnen afwijken van de landelijke norm. Gezamenlijke uitgangspunten omvatten geen normen omdat hier een plan-m.e.r. voor is vereist blijkens een uitspraak van de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State (hierna: Afdeling).[15] Voor windturbinebepalingen is namelijk een ‘strategische milieubeoordeling’ op grond van de SMB-richtlijn vereist. Omdat deze ontbrak voor windturbinebepalingen uit het Activiteitenbesluit en de Activiteitenregeling, zijn deze niet langer toepasbaar. Het plan-m.e.r. zal medio 2023 verschijnen en nieuwe algemene omgevingsregels stellen voor windturbines.[16]
“Zoals met zoveel dingen in onze door massaconsumptie gedreven maatschappij vindt men het prima zolang zij de herkomst of gevolgen maar niet hoeft te erkennen.”
Wel de baten, niet de lasten
Maar waarom duiken turbines op in of rond natuurgebieden terwijl het juridisch lastiger haalbaar lijkt? Waarschijnlijk vanwege het verzet dat projecten rondom bewoonde gebieden ervaren.[17] Zoals met zoveel dingen in onze door massaconsumptie gedreven maatschappij vindt men het prima zolang zij de herkomst of gevolgen maar niet hoeft te erkennen; denk aan kilo-knallers, goedkope kleding en wegwerpproducten. Vandaar dat projecten door zowel Staatsbosbeheer als Rijkswaterstaat in natuurgebieden worden ontwikkeld.[18] Staatsbosbeheer stelt daarmee overheidsbeleid uit te voeren “omdat de overheid meer duurzame energie wil”.[19] Onbegrijpelijk volgens Natuurmonumenten.[20]
Kleine effecten, grote gevolgen
De Afdeling bevestigde in 2015 dat de M-norm kan aantonen of windturbines negatieve invloed hebben op de instandhouding van populaties.[21] Wanneer wordt voorspelt dat de gemiddelde sterfte met minder dan 1% toeneemt zijn negatieve effecten op de instandhouding “met zekerheid uitgesloten”.[22] Echter, volgens ecoloog Ralph Buij van Wageningen University & Research, specialist in effecten van groene energieprojecten op kwetsbare soorten, is dit niet precies te voorspellen.[23] Een onderzoek van Wageningen Environmental Research suggereert daarnaast dat 1% sterfte een desastreuze impact kan hebben. Over een periode van tien jaar zouden sternpopulaties met 5% afnemen en ligt dit cijfer voor Spreeuwen tussen de 10 tot 24%.[24]
“Dit brengt ons bij het probleem: Een halve arend is geen arend.”
‘Groene’ energie, bloedige wieken
Dit brengt ons bij het probleem: Een halve arend is geen arend. In 2006 vestigde zich een Zeearendenpaar in Nederland.[25]Helaas werd nog geen twee jaar later een aanvaring met een windturbine een eerstejaars Zeearend fataal.[26] Hetzelfde lot trof een Zeearend in 2018 en ook vorig jaar was het helaas ‘raak’.[27] Datzelfde jaar wist tevens een zeldzame Lammergier niet te ontkomen aan een windpark van Enercon.[28]
“Geluidsproductie, beweging en menselijke activiteiten leiden tot een biotoopverlies van 5.000 tot 20.000 m2 per windturbine.”
Uit onderzoek van Werkgroep Zeearend Nederland bleek dat twee van de vijftien gezenderde arenden binnen drie jaar omkwamen door windmolens.[29] Sovon stelt daarnaast dat de aanwezigheid van windturbines een negatief effect heeft op de meerderheid van vogelsoorten.[30] Volgens Vogelbescherming Nederland zijn roofvogels en uilen het meest kwetsbaar voor aanvaringen.[31]Naast directe slachtoffers verstoren windturbines echter ook leefomgeving, iets wat weidevogels hard raakt. Geluidsproductie, beweging en menselijke activiteiten leiden tot een biotoopverlies van 5.000 tot 20.000 m2 per windturbine.[32] Daarnaast heeft het een barrièrewerking, waarneembaar in vliegroutes van voornamelijk zang- en watervogels en lijken zeevogels parken massaal te vermijden.[33] Dit leidt tot verkleining van leefomgeving en uitputting.[34] Het is misschien ook niet geheel verrassend dat begin dit jaar een windturbine wederom het leven eiste van een jonge Zeearend.[35]
Energiewinning én natuurbescherming
Kamerleden Wassenberg en Van Raan van de Partij voor de Dieren dienden kort daarop twee moties in met het verzoek dat de regering eisen stelt rondom zwarte wieken en detectiesystemen.[36] Een Noors onderzoek toont namelijk dat botsingen met 70% afnemen na het aanbrengen van een zwarte wiek.[37] Of dit zich zo vertaalt in Nederlandse context wordt momenteel onderzocht. Resultaten worden medio 2024 verwacht.[38]
“Windmolens zouden bijvoorbeeld niet op de kustlijn maar één kilometer landinwaarts moeten worden geplaatst omdat trekvogels doorgaans de kustlijnen volgen.”
Daarnaast heeft het Zeeuwse windpark Krammer – dat midden in een Natura 2000-gebied ligt – als eerste Nederlandse windpark een vogeldetectie-stopsysteem geïnstalleerd.[39] Het systeem en onderhoud bedraagt over de volledige levensduur van de turbines ongeveer €100.000 per cluster.[40] Het stopzetten resulteert daarnaast in een maandelijks productieverlies van €15.000.[41] Dit is slechts 0,5% op het totaal en daartegenover staat dat dergelijke systemen aanvaringen met 60 tot 80% kunnen reduceren.[42]
Verder pleit onder andere Vogelbescherming Nederland voor een zorgvuldigere afweging van locaties, te meer nu blijkt dat de M-norm negatieve effecten niet uitsluit.[43]. Windmolens zouden bijvoorbeeld niet op de kustlijn maar één kilometer landinwaarts moeten worden geplaatst omdat trekvogels doorgaans de kustlijnen volgen.[44] Ook moet men turbines niet in één rechte lijn plaatsen maar corridors creëren waar vogels ‘veilig’ doorheen kunnen vliegen. Verder kan worden gedacht aan systemen die na detectie turbines stilzetten en vogels met waarschuwingsgeluiden verjagen – zoals sinds kort geïmplementeerd in windpark Oostflakkee.[45] Tot slot kunnen windmolens handmatig worden stilgezet bij sterke vogeltrek of de aanwezigheid van een zeldzame roofvogel.[46]
Geen koerswijziging, enkel bijsturen
Windmolens zijn absoluut onmisbaar in onze transitie naar een duurzame samenleving. Toch lijkt het plaatsen van windmolens in natuurgebieden onverenigbaar met hun bescherming. Laat duidelijk zijn dat dit geen pleidooi is tegen windturbines maar wél een kritische kanttekening. Wat houdt ons tegen de vogelsterfte te minimaliseren? Moet zoals zo vaak een kritieke grens zijn overschreden voordat wij de ernst willen inzien? Zoals Jac. P. Thijsse, grondlegger van de Nederlandse natuurbescherming, in 1904 al schreef:
“Er wordt tegenwoordig veel gedaan voor het behoud van monumenten van kunst en geschiedenis. De tijd breekt nu aan dat dezelfde zorg zich uitstrekt tot de natuur zelve, dat er middelen worden gevonden om te verkrijgen het behoud van belangrijke ‘natuurhistorische landschappen’.”
Geschreven door: S. L. van Muiswinkel
Commissaris van NILS Netherlands
Foto via Pixabay.
[1] Regionale-energiestrategie.nl, ‘Zoekgebieden en locaties’, geraadpleegd op https://www.regionale-energiestrategie.nl.
[2] Vogelbescherming Nederland, ‘Natuurorganisaties: geen plaats voor zonnepanelen en meer windmolens in IJsselmeergebied’, (Vogelbescherming.nl, 16 juni 2020), geraadpleegd op https://www.vogelbescherming.nl.
[3] Besluit van de minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit van 23 december 2009, officieel gepubliceerd in Staatscourant 2009, 19769.
[4] M. De Jong Baas & E. Stultiens, ‘Brandbrief natuurorganisaties: geen plaats voor zonnepanelen in IJsselmeergebied’, (Solarmagazine.nl, 17 juni 2020), geraadpleegd op https://solarmagazine.nl; Vogelbescherming.nl, 16 juni 2020.
[5] D. Dupont-Nivet & A. Estrada, ‘Windmolens rukken op in natuurgebieden’, (Platform-investico.nl, 24 maart 2021), geraadpleegd op https://www.platform-investico.nl.
[6] NOS, ‘Windmolens in natuurgebieden: omstreden, maar ook noodzakelijk?’, (NOS.nl, 16 mei 2018), geraadpleegd op https://nos.nl; NH Nieuws, ‘Laatste windmolen geplaatst in Robbenoordbos’, (NHNieuws.nl, 13 april 2020), geraadpleegd op https://www.nhnieuws.nl.
[7] Platform-investico.nl, 24 maart 2021.
[8] Kenniscentrum InfoMil, ‘De procedurestappen van een m.e.r.-beoordeling’, (Infomil.nl), geraadpleegd op https://www.infomil.nl.
[9] Onderdeel C 22.2 Besluit milieueffectrapportage jo. art. 7.2 lid 2 Wet milieubeheer.
[10] Onderdeel D 22.2 Besluit milieueffectrapportage jo. art. 7.18 sub a Wet milieubeheer.
[11] Rijksdienst voor Ondernemend Nederlands, ‘Milieueffectrapportage en vergunningen’, (RvO, 8 maart 2019), geraadpleegd op https://www.rvo.nl.
[12] Art. 2.27 Wet algemene bepalingen omgevingsrecht jo. art. 6.10a Besluit omgevingsrecht.
[13] Art. 3.1 jo. 3.5 Wet natuurbescherming.
[14] Art. 3.3 lid 1 jo. 3.8 lid 1 Wet natuurbescherming.
[15] ABRvS 30 juni 2021, ECLI:NL:RVS:2021:1395.
[16] H. Perrée, ‘Medio 2023 nieuwe algemene regels voor windturbines’, (Binnenlandsbestuur.nl, 23 februari 2022), geraadpleegd op https://www.binnenlandsbestuur.nl.
[17] Platform-investico.nl, 24 maart 2021.
[18] Platform-investico.nl, 24 maart 2021.
[19] NOS.nl, 16 mei 2018.
[20] NOS.nl, 16 mei 2018.
[21] ABRvS 18 februari 2015, ECLI:NL:RVS:2015:438.
[22] Ontwerpbesluit van Gedeputeerde Staten van Flevoland, kenmerk: 2326940, doorkiesnummer: 0320-265778.
[23] Platform-investico.nl, 24 maart 2021.
[24] P. Schippers e.a., ‘Mortality limits used in wind energy impact assessment underestimate impacts of wind farms on bird populations’, Ecology and Evolution (10) 2020-13, p. 6274-6287.
[25] SOVON, ‘Toename Zeearenden in Nederland’, (Sovon.nl, 11 februari 2019), geraadpleegd op https://www.sovon.nl.
[26] F. E. de Roder & R. G. Bijlsma, ‘Zeearend Haliaeetus albicilla in Oostelijk Flevoland gedood door windturbine’, De Takkeling (17) 2009-1, p. 68-73.
[27] NOS, ‘Zeearend verongelukt, mogelijk door windmolen’, (NOS.nl, 21 maart 2018), geraadpleegd op https://nos.nl; RTL Nieuws, ‘Zeearend uit Biesbosch dood na botsing met Duitse windmolen’, (RTLNieuws.nl, 28 februari 2021), geraadpleegd op https://www.rtlnieuws.nl.
[28] Vogelbescherming Nederland, ‘Lammergier slachtoffer van windmolen’, (Vogelbescherming.nl, 26 mei 2021), geraadpleegd op https://www.vogelbescherming.nl.
[29] Werkgroep Zeearend Nederland, ‘Opnieuw in Nederland gezenderde Zeearend omgekomen door windturbine’, (Werkgroepzeearend.nl, 4 februari 2022), geraadpleegd op https://www.werkgroepzeearend.nl.
[30] H. Sierdsema, P. van Els & J. van Irsel, ‘Vogels van de Beerse Overlaat en analyse verstoring van vogels door windturbines’, (Sovon-rapport in opdracht van Provincie Noord-Brabant, 2019), p.3.
[31] H. Dotinga, ‘5 vragen over windenergie en vogels’, (Vogelbescherming.nl, 17 december 2020), geraadpleegd op https://www.vogelbescherming.nl.
[32] E. L. de Grijs, ‘Windturbines en natuur: De effecten van windturbines op natuur en de mitigatiemogelijkheden die hierop toegepast kunnen worden’, (Onderzoeksrapport in opdracht van Natuur en Milieufederatie Zuid-Holland), p. 7.
[33] E. L. de Grijs, p. 8.
[34] Natuur & Milieu, ‘Het effect van windmolens op vogels en natuur’, (Natuurenmilieu.nl, 11 juli 2021), geraadpleegd op https://www.natuurenmilieu.nl; Vogelbescherming.nl, 17 december 2020.
[35] RTL Nieuws, ‘Zeearend sterft na aanvaring met windmolen in Flevoland’, (RTLNieuws.nl, 4 februari 2022), geraadpleegd op https://www.rtlnieuws.nl.
[36] Kamerstukken II 2021/22, 21 501-32, nr. 1373; Kamerstukken II 2021/22, 21 501-32, nr. 1374.
[37] R. May e.a., ‘Paint it black: Efficacy of increased wind turbine rotor blade visibility to reduce avian fatalities’, Ecology and Evolution (10) 2020-16, p. 8927-8935.
[38] Provincie Groningen, ‘Onderzoek naar effecten zwarte wiek bij windturbines’, (Provinciegroningen.nl, 23 november 2021), geraadpleegd op https://www.provinciegroningen.nl.
[39] EenVandaag, ‘‘Slimme windmolens’ kunnen vogelsterfte deels voorkomen, maar we gebruiken ze niet’, (EenVandaag.Avrotros.nl, 11 februari 2022), geraadpleegd op https://eenvandaag.avrotros.nl.
[40] Brief van de minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit van 6 oktober 2021, officieel gepubliceerd als Kamerstukken II, 2020-2021, nr. 207.
[41] EenVandaag.Avrotros.nl, 11 februari 2022.
[42] C. J. W. McClure e.a., ‘Eagle fatalities are reduced by automated curtailment of wind turbines’, Journal of Applied Ecology (58) 2021-3, p. 446-452.
[43] Vogelbescherming.nl, 26 mei 2021.
[44] Natuurenmilieu.nl, 11 juli 2021.
[45] Rijnmond, ‘Alarmsysteem moet voorkomen dat zeearend wordt vermorzeld door windmolens’, (Rijnmond.nl, 7 februari 2022), geraadpleegd op https://www.rijnmond.nl/.
[46] Vogelbescherming.nl, 26 mei 2021.